Conservatieve rechtspraak kan het recht op een eerlijk proces niet waarborgen

In tijden als deze wordt niets anders dan lof gesproken over de mensen in de vitale sectoren. Zij staan aan de frontlinie en hebben zich van hun flexibelste en moedigste kant laten zien. Daarmee worden zij terecht gezien als dé helden in de strijd tegen het coronavirus. Toch is het niet elke vitale sector gelukt zich innovatief te tonen. Dat kon na de mislukking van het KEI-traject toch niet helemaal als een verassing komen.

De Nederlandse rechtspraak heeft de afgelopen weken een storm van kritiek over zich heen gekregen. Eind maart besloten zij zo goed als de hele rechtsspraak te sluiten, alleen de meest urgente zaken konden doorgang vinden. Daar waar de plaatselijke supermarkten en bouwmarkten er binnen twee weken in slaagde ‘corona-proof’ te worden, duurde dit proces bij de Rechtbank twee maanden. Dit heeft volgens korpschef Henk van Essen geleid tot een achterstand van ongeveer 40.000 zaken. Sinds maandag 11 mei is de Rechtbank gedeeltelijk weer open. Welke maatregelen zijn er in die twee maanden tijd in de rechtszaal genomen?

Net als de kassamedewerkers bij de supermarkt wordt de rechter beschermd door een schot van plexiglas. Verder zijn de paden verbreed en gelden er loopinstructies. Er zal geen publiek aanwezig mogen zijn. De belangrijkste maatregel die getroffen is, is dat er op de plek waar normaal gesproken de verdachte zou zitten, nu een manshoge paal staat met een videoscherm en een luidspreker. Op dit scherm is een liveverbinding te zien met een studio in de gevangenis vanaf waar de verdachte zijn zaak kan volgen. Hoewel dit op het eerste gezicht een adequate oplossing lijkt, kleven er veel nadelen aan dit systeem. Zo constateert ook journalist en oud NRC-hoofdredacteur Folkert Jensma, die in de huidige gang van zaken een rechtstreekse schending van het recht op een eerlijk proces ziet.

Jensma heeft daar een punt. De camera op de paal staat alleen gericht op de rechters, alleen de rechters kunnen via het scherm de verdachte bekijken. Dit zorgt ervoor dat contact tussen advocaat en verdachte nagenoeg onmogelijk is. Waar de advocaat normaal gesproken naast de verdachte zit, hem advies kan toefluisteren en hem tot rust kan manen, is daar nu geen ruimte meer voor. Hij kan hem zelfs niet meer zien. Hoewel er onder voorwaarden wel journalisten de publieke tribune mogen betreden, hebben zij ook geen zicht op de verdachte. Voor Folkert Jensma waren de zaken die hij bezocht ingewikkeld te volgen hoorspelen: ‘Welke indruk maken de verdachten? Welke houding namen ze aan? Onverschillig, oplettend, responsief, negatief, positief, berouwvol? Geen idee. Was er interactie met de rechters, (on)begrip, ergernis, scepsis, overtuiging, afkeuring, meegevoel? Het was niet te zien. Hier werd een stem uit een tv berecht. Dat is niet goed.’

Het feit dat een verdachte zijn proces gebrekkig kan volgen, is kwalijk. Het feit dat een verdachte zijn proces niet kan afkijken, gaat te ver. Dat is precies wat er nu gebeurd. Omdat er te veel gedetineerden zijn die moeten voorkomen, zijn de studio’s in de gevangenissen overbelast. Dit heeft ertoe geleid dat de directeur van het Huis van Bewaring timeslots van 45 minuten heeft ingesteld. De tijdsdruk is hierdoor zo hoog, dat de hele zitting gehaast verloopt. Als de tijd afgelopen is, gaat het scherm op zwart. Ondertussen gaat het proces gewoon door, met de advocaat als belangenbehartiger voor de verdachte. Als de rechters merken dat de tijd op gaat raken, vragen ze de verdachte midden in de zitting vast zijn laatste woord uit te spreken. Nog voor het oordeel is uitgesproken zit de verdachte weer in zijn cel.
De rechtspraak heeft zijn slechte naam op het gebied van innovatie en flexibiliteit maar weer eens bevestigd. Ze zijn er in twee maanden tijd niet in geslaagd het recht op een eerlijk proces te waarborgen in een gezondheidscrisis. Ook het recht op toegang naar de rechter is in het gedrang door de eerdergenoemde achterstand van 40.000 zaken. Concrete maatregelen om dit aan te pakken gaan nog lang niet ver genoeg. Hoe vindt de rechtspraak zelf dat het gaat? ‘Ik ben eigenlijk best wel tevreden over hoe het gaat in de rechtbanken’, aldus Henk Naves, voorzitter van de Raad van de rechtspraak in Trouw.

Written by: Jeroen Posthumus